Dziady – żebracze, wędrowne, kościelne

DZIADY (ŻEBRACZE, WĘDROWNE, KOŚCIELNE)

Dziady to określenie powszechnie używane na terenie całej słowiańszczyzny dla określenia wędrownych żebraków. Słowianie w dziadach – żebrakach upatrywali medium za pomocą, którego można było połączyć się z „tamtym światem”, niekiedy uważano ich również za przedstawicieli zmarłych (dziad – przodek). Wraz z upowszechnieniem chrześcijaństwa zwyczaj dziadów nie zakończył się, jedyne, co zostało zmienione to nazwa, bowiem dziad przybrał przymiotnik „kościelny”. Owi wędrowcy siadywali przy kościelnych i cmentarnych bramach z bardzo oczywistego powodu, to tutaj mogli liczyć na liczne datki od rzeszy ludzi udających się na nabożeństwa.

Warto przyjrzeć się etymologii słowa „dziad”, gdyż jest to leksem o wielu znaczeniach. W podstawowym znaczeniu oznacza tyle co: „dziadek”, czyli ojciec ojca lub matki. Bardzo często mianem „dziada” określano po prostu przodka. Jednak słowa „dziad” używano także dla nazwania „starca”, i „żebraka”, stąd wyrażenie „pójść na dziady”, czyli żebrać. Warto zwrócić uwagę, że „dziady” Mickiewicza nie są pochodzenia ani polskiego, ani litewskiego, tylko białoruskiego i oznaczają duchy przodków, proszone w gościnę i częstowane parę razy do roku (szczególnie na wiosnę i jesień).

Dziadowie wywodzili się głównie ze społeczności wiejskich. Na wsi zdarzało się, że starzy, nieużyteczni w gospodarstwie rodzice lub krewni zostawali odrzuceni przez swoje dzieci, wówczas korzystali z łaski sąsiadów lub szli „na żebry”. Zdarzało się również, że starzy ludzie, czując, iż są mało przydatni w gospodarstwie sami wybierali dziadowski los. Opuszczali rodzinną miejscowość i powiększali rzeszę „dziadów kościelnych”, czyli żebraków, a jednocześnie pątników.

W czasie poprzedzającym dzień zadusznych we wszystkich regionach Polski chętnie i szczodrze rozdawano jałmużnę i jedzenie dziadom, czyli żyjącym z kwesty pielgrzymom, chodzącym od kościoła do kościoła. Wierzono, że modlitwa „dziada – człowieka bożego” będzie na pewno wysłuchana. Ludzie prosili dziada, aby zechciał modlić się za zmarłych w imieniu wręczających mu ofiarę krewnych. Za każdą duszę, wymienioną z imienia i nazwiska dawano pieniądze i chleb. Wcześniej chleb dzielono na tyle części, ile zmarłych osób było w rodzinie.

W społecznościach wiejskich wędrowni dziadowie pełnili ważne funkcje społeczne. Nie byli postrzegani jako zwykli żebracy, lecz jako pośrednicy między światem żywych i umarłych. Dziadowie odgrywali także istotną funkcję w obrzędach pogrzebowych, ponieważ zdarzało się, ze to właśnie ich wynajmowano do pilnowania ciała zmarłego, a później zapraszano na specjalny rodzaj stypy nazywany „dziadowskim obiadem”. W wioskach wędrowny dziad stanowił źródło informacji o świecie, ponieważ w przeciwieństwie do mieszkańców nie prowadził osiadłego trybu życia. Przynosił nowiny o bliższej i dalszej okolicy a także zdawał relację z wizyt w miejscach świętych. Niekiedy niektórzy z dziadów trudnili się drobnym handlem sprzedając głównie dewocjonalia. Dziadowie bywali również śpiewakami. Wykonywali pod kościołami różne pieśni, głównie o tematyce moralizatorskiej i religijnej.

Wędrowni dziadowie byli grupą zróżnicowaną wewnętrznie. Bardzo często stawali się częścią kultur lokalnych, gdzie występowali w różnych rolach:

1. żebracy, śpiewacy, sprzedawcy dewocjonaliów, pątnicy, wstawiennicy modlący się w cudzych intencjach, gawędziarze, dostarczyciele nowin itp.

2. oszuści tj. fałszywi kalecy, pątnicy itp., przestępcy, szpiedzy, emisariusze – zwłaszcza w miastach dziadów traktowano jako oszustów, którzy pod płaszczem kalectwa w wyrafinowany sposób czerpią korzyści z naiwności porządnych ludzi

3. dziadów postrzegano również jako: autorytety moralne, pośredników ze światem nadprzyrodzonym zarówno chrześcijańskim jak i pogańskim, czarowników, znachorów.

Dziady wędrowne to zjawisko występujące na terenie całej słowiańszczyzny.

Źródła:
B. Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne.
B. Ogrodowska, Polskie tradycje i obyczaje rodzinne.
A. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego.
http://teatrnn.pl/leksykon/node/4276/wędrowni_dziadowie